8.Sınıf 1.Ünite : Mevsimler ve İklim

8.SINIF 1.ÜNİTE : MEVSİMLER VE İKLİM

HAVA OLAYLARI 

            Dünya’yı diğer gezegenlerden ayıran özellilerinin başında üzerinde hava olaylarının görülmesi ve canlı yaşamına olanak sağlayan atmosferinin var olması gelir. Atmosfer %78 Azot - % 21 Oksijen - % 1 su buharı, karbondioksit ve diğer gazlardan oluşur.

Su buharı hava olaylarının gerçekleşmesi için, karbondioksit ise fotosentez olayı için gereklidir. Bu gazların oranı zamanla değişebilir. Mesela, karbondioksit oranının artması atmosferin güneş ışınlarını tutma oranını artırır. Bu özelliğe göre karbondioksit miktarının artması hava sıcaklığının artmasına, azalması ise hava sıcaklığının azalmasına sebep olur.

Bilim adamları çeşitli gözlem araç ve gereçlerle hava raporunu gözlemleyerek hazırlar ve elde ettikleri verileri bilimsel olarak karlı, yağmurlu, rüzgârlı vb. şekilde yorumlarlar.

Hava olayları yeryüzünde bitki türleri, hayvan türleri dağılımının oranını, toprak oluşumu ve türlerini, denizlerin tuzluluk oranını vb. oluşumları etkiler.

•  RÜZGÂRLAR: 

Atmosferdeki hava ağırlığından dolayı Dünya üzerine basınç uygular. Ancak atmosfer basıncı Dünya üzerindeki her noktada aynı değildir. Kimi yerde alçak, kimi yerde yüksektir. ( Dünya yüzeyinde yükseldikçe atmosfer basıncı azalır.) Bu basınç farkı rüzgârların oluşmasına sebep olur.

•  Yatay yönde meydana gelen hava hareketlerine rüzgâr denir. Geldikleri yerlerin sıcaklıklarını gittikleri yerlere taşıyan rüzgârların sebebi basınç farkıdır. Rüzgâr oluşumu Dünyamızın günlük dönüş hareketiyle sürekli devam eder. Rüzgârlar zaman zaman hız değiştirerek bazen sakin esen meltemler bazen ise fırtınalar, kasırgalar meydana gelir. Hızları farklı olan rüzgârların çevrelerine olan etkileri de farklıdır. Rüzgârların etkileri “Beaufort (Bifort) Ölçeği” ile tanımlanır. Bifort ölçeğine bakıldığında rüzgârın hızı artınca kuvveti ve etkisi de artmaktadır.

Rüzgâr	Kuvveti	Hızı (km/h)	Etkisi
Sakin	0	.............	Duman dikey olarak yükselir
Esinti (Yel)	1	1–5 km/h	Rüzgar dumanı sürükler(eğri bir duman oluşur)
Hafif meltem	2	6–11 km/h	Rüzgar dumanı sürükler (rüzgar yüzde hissedilir)
Meltem	3	12–19 km/h	Yapraklar ve ince dallar sürekli hareket eder, bayraklar dalgalanmaya başlar
Orta şiddetli meltem	4	20–29 km/h	Toz ve kağıt parçaları uçuşur, Küçük dallar oynar
Sertçe meltem	5	30–39 km/h	Küçük ağaçlar sallanır. Göllerde küçük dalgalar oluşur
Kuvvetli melten	6	40–50 km/h	Ağaçların büyük dalları hareket eder. Şemsiye kullanmak zorlaşır
Fırtınamsı rüzgâr	7	51–61 km/h	Ağaçlar bütün olarak sallanır. Rüzgâra karşı yürümek zorlaşır
Fırtına	8	62–74 km/h	Ağaç dalları kırılır. Yürümek çok zordur
Kuvvetli fırtına	9	75–87 km/h	Bacalara zarar verir. Çatılardaki kiremitler uçar
Tam fırtına	10	88–101 km/h	Kıyılar dışında nadir görülür. Ağaçlar köklerinden sökülür.
Çok şiddetli fırtına	11	102–117 km/h	Çok seyrek görülür. Geniş ölçekli zarar verir
Kasırga (Tayfun)	12	≥ 118 km/h	Toplu yıkım olur

•  Hortumlar ve Kasırgalar: Bazı rüzgârlar belirli bir yönde kuvvetli bir şekilde eserken bazıları ise kendi ekseni etrafında döner. Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen rüzgârların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına hortum, en büyüğüne kasırga denir.

v  Bir hortumun oluşabilmesi için atmosferin yüksek bölümlerine kadar çıkabilecek, aşağıda sıcak ve nemli hava ile yukarıda soğuk ve kuru havanın olması gerekir. Dar bir alanda sıcak hava ile soğuk hava aniden yer değiştirir ve hortum oluşur. Hortum ucunun yere değmesiyle birlikte rastladığı her şeyi içine çekmeye çalışır. Böylece şiddetli şekilde dönen, su, toz ve diğer yabancı maddelerden oluşan siyaha yakın koyu renkli bir sütun halini alır. Türkiye’de hortumlar nadiren görülür. Çoğu hortum yarım saatten fazla sürmez, hatta bazıları sadece birkaç dakika sürer.

v  Kasırgalar sadece suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda görülür. Bir kasırganın oluşabilmesi için öncelikle okyanus suyunun sıcaklığının en az 27º C olması gerekir. Su sıcaklığı bu seviyeye ulaştığında okyanus yüzeyindeki ılık ve nemli hava konveksiyon yoluyla yükselmeye başlar. Bu havanın çevresinde girdap gibi dönen güçlü bir rüzgâr oluşur. Ardından yağmur bulutları toplanır ve fırtına patlar. Fırtınanın kasırga sayılması için rüzgarın en az 118 km/h'lik bir sürate ulaşması gerekir.

v  Kasırga durgun bir merkezin çevresinde dev bir girdap gibi döner. Kasıgalar, hortumlara göre çok daha geniş alanlara yayılır, daha uzun ömürlü ve daha bölgesel olup yavaş hareket ederler.

Kasırganın gözü: Kasırganın merkezindeki genişliği 30–40 km’yi bulan hava sütunudur. Burada hava basıncı düşüktür ve rüzgârın hızı azdır.

Havadaki Nem: 

            Okyanuslarda, göllerde, nehirlerde ve topraklarda bulunan su buharlaşarak; bitkiler ve hayvanlardaki su ise solunum ve terleme ile dışarı atılarak havaya karışır. Havaya karışan bu su, (yani atmosferdeki su buharı) havanın içerdiği nem miktarını belirler. Havadaki nem atmosferin her yerinde aynı değildir. (havanın bulunduğu yere ve sıcaklığına göre değişir)      Deniz ve okyanuslar üzerindeki hava, kara üzerlerindeki havaya göre daha nemlidir.) Havanın sıcaklığı arttıkça havadaki nem miktarı da artar. Soğuk havada nem yoğuşacağı için sıcak havaya oranla soğuk hava daha az nem içerir. Nemli hava yükselirken sıcaklığının düşmesiyle soğur ve bu durumda havadaki nem de yoğuşarak su damlacıkları haline gelir. Su damlacıkları da bir araya toplanıp bulut haline gelerek farklı yağış şekilleri ile yeryüzüne döner. Bu durumda yağış şeklini nemin yoğuştuğu yer ve havanın sıcaklığı belirler.

YAĞIŞ ŞEKİLLERİ 

Nemli hava gökyüzüne yakın yerlerde yoğunlaşırsa;

Yağmur: Bulutlardaki su buharı bir araya gelerek su damlacıklarını oluştururlar. Böylece yoğunlaşan su buharı yeryüzüne yağmur olarak iner.

Kar: Soğuk hava etkisiyle karşılaşan su buharı buz kristalleri haline gelir. Buz kristalleri birleşerek kar tanelerini oluşturur. Kar taneleri yeryüzüne iner. (Eğer yeryüzü sıcaklığı suyun donma noktasında veya daha düşükse yağış kar şeklinde olur)

Dolu: Su buharı bulutlardan yeryüzüne inerken soğuk havayla karşılaşınca bulutun üst katmanına sürüklenir katılaşır ve bir araya gelerek buz toplarını yani doluyu oluşturur.

Nemli hava yeryüzüne yakın yerde yoğunlaşırsa,

Çiy: geceleyin hava serinler ve ortam sıcaklığının düşmesiyle havadaki su buharı yoğunlaşarak toprağın, ağaç dallarının ve yaprakların üzerinde çiy adı verilen su damlacıkları halinde toplanır.

Kırağı: Eğer ortam sıcaklığı 0ºC’nin altında ise su buharı sıvı hale geçmeden yeryüzündeki cisimler üzerinde donar. Bu durumda kırağı meydana gelir.

Sis: Atmosferin yeryüzüne çok yakın kısımlarındaki su  buharının yoğunlaşmasıyla oluşan buluta sis adı verilir. Yükseklerdeki bulutlar havanın soğumasıyla oluşurken sis soğuk olan yeryüzünün hemen üzerindeki havada bulunan su buharının yoğuşmasıyla meydana gelir.

Hava Olaylarının Sebebi: Belli bir alanın üstündeki havanın normalden daha fazla sıkışması ile oluşturduğu basınç, yüksek hava basıncıdır. Bunun tersi olarak havanın normalden daha seyrek olması halinde yaptığı basınç; ise alçak hava basıncıdır. Atmosferdeki alçak ve yüksek basınç; alanları sıcaklık farklılıklarından ortaya çıkar. Isınan hava yükselir ve havayı oluşturan tanecikler daha soğuk alanlara doğru giderek oralarda birikir. Bir bölgede yüksek basınç varsa buradaki hava çevresindeki alçak basınç alanlarına doğru hareket eder. Bu şekilde, havanın yer değiştirmesiyle oluşan hareketi yani rüzgarı yüzümüzde hissederiz.

GÜNLÜK VE MEVSİMSEL SICAKLIK DEĞİŞİMLERİ

Dünya'nın Dönüş Ekseni

Dünyanın kendi ekseni etrafında dönüşü: Dünyamızın kendi ekseni etrafında dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bu şekilde kendi ekseni etrafında dönerken Güneş’e bakan yüzünde gündüz arka yüzünde ise gece yaşanacaktır. Bu nedenle Güneş’e bakan kısmı daha sıcak olup bu yüz aydınlık olur. Bu yüze değen Güneş ışınları sahip oldukları ısı enerjisini Dünyanın bu yüzündeki cisimlere aktaracak ve onlarında ısınmalarını sağlayacaktır. Dünyanın Güneş’e dönük olmayan yüzü Güneş’ten gelen ışınlardan bir süre uzak olacağı için bu kısımda hava soğuk olur. Dolayısıyla gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkının Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklandığını söyleyebiliriz.

Ekinoks ve Solstis (Gündönümü) Tarihleri

Dünya’nın Güneş Etrafında Dolanması: Dünyanın Güneş etrafında dolanması mevsimleri oluşturur. Dünyanın dönme ekseninin eğik olması nedeniyle Güneş ışınları dik olarak alan bölgeler de sürekli değişir. Dünyada bir yılda her iki yarım küre farklı farklı mevsimler yaşar. Eğer eksen eğikliği olmasaydı, Dünya Güneş etrafında dolanırken Güneş ışınlarının yere düşme açısı değişmeyecek, sıcaklık değişimleri gerçekleşmeyecek, böylece mevsimler oluşmayacaktı. Ekvator bölgesine güneş ışınları dik olarak geldikleri için bu bölgenin sıcaklığı çok fazladır. Kutuplara gelen ışınlar ise eğik oldukları için bu bölgeler yıl boyunca soğuktur.  Mevsimlerin meydana gelmesi de Dünyanın eğik duruşu ve Güneş etrafındaki hareketi ile ilgilidir.

Dünya, C konumundayken Güney yarım küreye Güneş ışınları daha dik gelir. Bu nedenle burada yaz yaşanır. Bu sırada güneş ışınlarının eğik geldiği Kuzey yarım kürede kış yaşanmaktadır. Dünya A konumundayken tam tersi bir durum meydana gelir.

HAVA OLAYLARI VE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ

Sıcaklık farkı, yağışlar ve rüzgârlar yeryüzü şekillerinin oluşumunda etkili olaylardır.

            Rüzgârlar: Rüzgârlar bir yandan kil, kum ve toz gibi parçacıkları havada taşırken bir yandan da daha büyük kaya parçalarının birkaç santimetre hareket ettirerek yeryüzü şekillerini değiştirmektedir. Çöllerde ve deniz kıyılarında rüzgâr tarafından taşınan kum; kayaların ve çalılıkların etrafında birikip gelişmeye devam ederek zamanla kumulları oluşturmaktadır.

             Sıcaklık: Gündüzleri sıcaklığın etkisiyle genleşen kayalar, geceleri havanın soğumasıyla büzülür. Bu durumun sürekli tekrarlanması ile kayalarda parçalanmalar ve çatlamalar meydana gelir. Yarı nemli bölgelerde bu çatlaklara dolan yağmur suları donarak parçalanmayı hızlandırır. Rüzgârla gelen parçacıklar geniş kayalara çarpınca zımpara etkisi yaparak kayaların yüzeyini bazen törpüleyip parlatırken bazen de parçalanmasına sebep olur. Rüzgârlar, sürati azaldığında taşıdığı parçacıkları ve kumu bir yerlerde bırakır.

İKLİM VE HAVA OLAYLARI

İklim: geniş bölgelerde uzun zaman diliminde gerçekleşen hava olaylarının ortalamasıdır. Dünya'da Birbirinden farklı bir çok iklim bulunmaktadır. Dünya‘nın oluşumundan bu yana iklimler aynı kalmamış zamanla değişimlere uğramıştır. Milyonlarca yıl önce belki de birçok bölge levha hareketleri nedeniyle farklı yerlerdeydi ve farklı iklim özelliklerine sahipti. Günümüzde de Dünya'daki ortalama sıcaklık giderek artmaktadır. Küresel ısınma olarak adlandırılan bu değişimin sera gazı miktarının artışından kaynaklandığını düşünen bilim insanları, sıcaklık artışının devam etmesi halinde, bu durumun kalıcı iklim değişikliklerine neden olacağını söylemektedirler.

İKLİM VE HAVA OLAYLARI ARASINDAKİ FARK
İKLİM	HAVA OLAYLARI
Geniş bölgelerde ve çok uzun zaman içinde aynı kalan ortalama hava şartlarıdır. Örneğin, Ankara'da yazlar genel olarak açık, az bulutlu, sıcak ve hafif rüzgarlı geçer. Buna göre Ankara'nın yaz mevsimi için iklim özelliği "Ankara yazın sıcak ve kuraktır" şeklinde tanımlanır.	Belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde(günlük, haftahk vs.) etkili olan hava şartlarıdır. Örneğin, Ankara'da bir yaz gününde sabah hava açık ve sakin iken öğle saatlerinde hava birden bulutlanabilir ve öğleden sonra bir yağış görülebilir. Fakat bu durum Ankara'da yaz boyunca görülen bir olay değildir. Günlük bir hava durumudur.
İklimi meydana getiren meteorolojik etkenlerin analizi ile uğraşan bilim dalma "klimatoloji (iklim bilim)" denir. Bu bilim dalı meteorolojinin yaptığı gözlemleri canlı yaşamı açısından inceleyerek açıklamaya çalışır. Yeryüzünde görülen başlıca iklim tiplerini, oluşum nedenlerini, özelliklerini ve insan yaşamı üzerine etkilerini inceler.	Atmosfer içinde oluşan sıcaklık değişmelerini ve buna bağlı olarak oluşan hava olaylarını inceleyerek hava tahminleri yapan bilim dalına "meteoroloji" denir. Meteoroloji, atmosferde meydana gelen hava olaylarının oluşumunu, gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceler. Bu olayların canlılar ve dünya açısından doğuracağı sonuçları araştırır.
Klimatoloji ile uğraşan bilim insanlarına "iklim bilimci" denir.	Meteoroloji bilimi ile uğraşan uzmanlara "meteorolog" denir.
En az 30 – 35 yıllık hava durumuna ait ortalama veriler ile belirlenir	Günün 07.00, 14.00 ve 21.00 olmak üzere farklı saatlerinde yapılan günlük gözlemlerle belirlenir.

                 İklim ve hava olayları birbirini yakından ilgilendiren olaylardır. Kara-deniz, deniz-buz, deniz-hava etkileşimleri; volkanik gazlar, insan faaliyetleri, arazi kullanımı, Güneş'ten gelen ve yansıyan ışınlar gibi etkenler iklimin temel elemanlarıdır. Bu elemanların atmosfer üzerinde; uzun süreler sonunda oluşan etkileri Dünya'daki iklim tiplerini meydana getirirken kısa süreler (günlük, haftalık vs.) sonunda oluşan etkileri de hava olaylarını meydana getirir.

                 İnsanlar eskiden beri hayvan davranışlarına bakarak hava durumu tahminleri yapmışlardır. ( yağmur yağmadan hemen önce tarla farelerinin yuvalardan dışarıya çıktığı, köstebeklerin yuvalarına bir girip- bir çıktıklarını, kurtların acı acı uludukları, keçilerin ve koçların boynuzlarını sağa sola vurdukları söylenmektedir.) Bu durum hala devam etse de meteoroloji uzmanları artık çok ileri teknolojiler kullanmaktadır. Dünya yörüngesine yerleştirilen meteoroloji uyduları atmosferdeki hava hareketlerini gözlemlemektedir. Deniz meteorolojisi, rüzgârın yönünü ve hızını, denizdeki görüş uzaklığını, bulutluluk miktarını gözlemler.

                 Havanın nasıl olacağını bilmek özellikle pilotlar, kaptanlar, balıkçılar ve çiftçiler için oldukça önemlidir. Uzun yola çıkacak sürücüler de yolların durumunu öğrenmek için hava durumunu takip ederek meteorologların görüş ve önerilerini dikkate alırlar. Bu nedenle doğru hava tahminleri, insanları kötü hava şartlarına karşı uyarır. Böylece can ve mal kaybı önlenebilir.

BASINÇ – ALÇAK VE YÜKSEK BASINÇ ALANLARI

Atmosferimizde bulunan Azot, Oksijen, Karbondioksit, Su Buharı vb... gazların ağırlıklarından dolayı yaşadığımız alan yani yeryüzünde basınç oluşmasına neden olur.

Bunu şu şekilde düşünebilirsiniz. Sınıfınızı, çalışma alanınızı uzun süre havalandırmadan orada yaşarsanız sürekli soluk alıp verdiğiniz için oradaki gaz oranını yükseltmiş olursunuz. Dışarıdan bir arkadaşınız veya aile üyelerinden birileri odaya girdiğinde muhtemelen odanın kötü koktuğunu, nefes alamadığını ve o ortamın havalandırılması gerektiğini söyleyecektir.

Yeryüzünde oluşan basınç ise bulunduğumuz yere göre farklılık gösterir. Bazı alanlarda çok fazla miktarda atmosfer gazı vardır bazı alanlarda daha az atmosfer gazı vardır. Bu azlık ve çokluğa göre bazı yerler alçak basınç alanı bazı yerler ise yüksek basınç alanı etkisindedir.

Yukarıda verdiğimiz örneğe geri dönersek odanızda çok fazla miktarda gaz olduğu için Odanız – Yüksek Basınç Alanı, Dışarıda odanıza göre daha az yoğunlukta gaz olduğu için Dışarısı da Alçak Basınç Alanı olacaktır.

Yani yeryüzünde gaz oranı fazla ise Yüksek Basınç Alanı, gaz oranı az ise Alçak Basınç Alanı olarak adlandırılır. Şimdi Yüksek Basınç Alanı ve Alçak Basınç alanlarının temel özelliklerine göz atalım.

Dersimiz Fen Bilimleri ,

Hayatimizfen !